piątek, 20 grudnia 2013

Przy wigilijnym stole.



 W 2007 roku panie Joanna Świtała - Mastalerz i Dorota Świtała - Trybek przeprowadziły badania zwyczajów związanych z jedzeniem i zebrały przepisy kulinarne na terenie 12 gmin Lokalnej Grupy Działania Spichlerz Górnego Śląska, w tym w Koszęcinie. Opracowanie to zostało wydane przez LGD w formie książki „Śląska spiżarnia. O jodle, warzyniu, maszketach i inkszym pichcyniu.”

Całość materiału pochodzi z tej książeczki, z rozdziału o Wigilii.

Makówki, moczka i pieczki, czyli o jodle wigilijnym 

"W wilię Bożego Narodzenia nie wolno niczego kosztować, aby przez cały rok następny nie być maszketnikiem (łasuchem)"

Święta Bożego Narodzenia, nazywane przez mieszkańców Górnego Śląska Godami, Godnymi Świętami, Świętymi Wieczorami czy Dwunastnicą, uważane są za najpiękniejsze i najbardziej rodzinne święta w całym roku kalendarzowym. Jest to z pewnością czas, kiedy bliżsi i dalsi krewni spotykają się przy stole wigilijnym, w powietrzu unosi się zapach żywej choinki i tradycyjnych potraw przygotowywanych specjalnie na tę okazję. Jest to także czas wypełniony miłością, radością, wspólnym śpiewem kolęd. W tradycji ludowej sama wigilia (określana też jako wilija, wilia, święty wieczór) obwarowana była i jest nadal wieloma zwyczajami i wierzeniami. Z pewnością jest to dzień, w którym wszystko nabiera szczególnego znaczenia. Jeszcze i dzisiaj funkcjonuje wierzenie, że jeśli „coś złego dzieje się w wigilię, dziać się będzie przez cały rok". Ale wigilia to przede wszystkim uroczysta kolacja spożywana po ukazaniu się na niebie pierwszej gwiazdy. I właśnie ten jakże wymowny posiłek, rozpoczynający świętowanie Bożego Narodzenia powoduje, że nabiera ono niepowtarzalnego charakteru.

Bronisława Rychter - Janowska "Boże Narodzenie"

Cechą wyróżniającą wigilię spośród innych równie ważnych i podniosłych uroczystości jest spożywanie charakterystycznych potraw, które w większości serwowane są w rodzinach od pokoleń w niezmienionej formie. Dania te stanowią o dziedzictwie kulturowym mieszkańców danego regionu, są elementem niezwykle istotnym, bo pozwalającym na identyfikację z konkretnym miejscem urodzenia i zamieszkania, czy wreszcie funkcjonowania w określonej grupie społecznej. Wyjątkowość dań spożywanych podczas wieczerzy wigilijnej polega również na tym, że przy ich przygotowywaniu uczestniczą nieraz wszyscy członkowie rodzin, co z kolei integruje domowników.

Sam zestaw potraw wigilijnych nie jest przypadkowy, bowiem uwzględnia wszystkie płody rolne i leśne z całego roku. Z lasu pochodzą grzyby (dawniej także orzechy i miód); z pola - kasze, zboża, jarzyny, owoce; z rzek, stawów i jezior - ryby. Nadto są to produkty, które zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami i światopoglądem mają konkretne właściwości i przeznaczenie. I tak mak należy do niezwykle ważnych roślin obrzędowych ze względu na swe właściwości usypiające i uśmierzające ból; wywołuje ponadto halucynacje, spożywanie go ma zapewnić rodzinie, że będzie ona trzymała się razem, nie rozejdzie się,  z kolei grzyby w kulturze tradycyjne naznaczone były piętnem niezwykłości  - jako  dobra ukradkiem  wykradzione mieszkańcom innego świata, zapewniają one domowi pieniądze; podobną symbolikę można przypisać orzechom, suszonym owocom, a nawet kiszonej kapuście i przaśnemu chlebowi (jakim jest przecież bożonarodzeniowy opłatek). Natomiast jedzenie grochu (najczęściej w postaci grochówki lub kapusty z grochem) gwarantuje w przyszłym roku urodzaj i bogactwo, konopi (z których przyrządzana jest zupa,  zwana konopiotką  lub  siemieniotką)  chroni przed świerzbem i wrzodami, a kaszy - co by mieć grajcary a chop nie słepoł gorzoły. Mówiono: Kto niy jy kasza we wilijo, tego szczyńscie lomijo.  Miodem (pochodzącym od pszczół -- „świętych owadów") należało smarować dzieciom oczy, co miało zapobiegać ich ropieniu. Wielu informatorów jeszcze i współcześnie uważa, że [...] we wilijo trzeba jeść orzechy, żeby zęby nie targały (bolały) w ciągu roku, jabłka dla zdrowia i urody, a jeśli w jabłku znajdzie się robaka - oznacza to, że będzie chorował członek rodziny.

Stół wigilijny, przy którym gromadzą się wszyscy domownicy, wyróżnia się odświętnym charakterem. Na białym obrusie znajduje się najlepsza zastawa, dodatkowy talerz dla nieznajomego gościa (bądź zmarłego członka rodziny), zapalone świece, krzyż, sianko (czasem pod obrusem), łuski z ryby („na bogactwo"), sól i chleb (aby nie zabrakło ich w nadchodzącym roku) i oczywiście opłatki, którymi biesiadnicy łamią się i składają sobie życzenia.
Podczas wieczerzy, mieszkańcy miejscowości należących do „Spichlerza Górnego Śląska" w większości przestrzegają jadłospisu składającego się z 9 lub 12 dań. Potraw powinno być dużo, aby w nadchodzącym roku niczego w domu nie brakowało:
[...] Potraw musi być 12, tyle ilu apostołów i każdej potrawy należy spróbować, żeby mieć szczęście w życiu i zapewnioną opiekę apostołów. Dawniej dla dzieci zawsze piekło się futermyloki, czyli pierniki z gorszej mąki i kamyczki dla kolędników (z mąki, wody i miodu) - dla zapewnienia sobie szczęścia, ale podobne do pączków, nie tak twarde jak w Bytomiu .

Bronisława Rychter-Janowska "Wigilia"
Współcześnie do najbardziej typowych potraw wigilijnych spożywanych na badanym obszarze należą: siemieniotka (konopiotka), grzybionka, zupa z ryb, grochówka, zupa i kompot z pieczek, kapusta z grzybami, kapusta z grochem, mocka (zwana też moczką, mouczką), makówki, karp smażony, następnie śledzie panierowane i pieczone. Warto podkreślić, że dopiero po drugiej wojnie światowej upowszechnił się zwyczaj spożywania karpia, podawanego najczęściej z ziemniakami i kapustą kiszoną, o czym świadczą wypowiedzi np. sierakowiczan: przed wojną w moim domu nie jadaliśmy karpia, były śledzie w śmietanie, czasem pstrągi czy szczupaki, co bracia złowili w naszej rzece Dawniej spożywano także: zupę fasolową, grochówkę (ugotowaną na wywarze z suszonych owoców), zupę migdałową, chałkę z posypką, miód lipowy, pieczki z becokiem i barszcz kiszony.

Zwyczaje adwentowe, wigilijne i bożonarodzeniowe na Górnym Śląsku


Jerzy Pośpiech, Obrzędy i zwyczaje doroczne. Zwyczaje i obrzędy cyklu zimowego W: Folklor Górnego Śląska pod red. Doroty Symonides

Cykl świąt Bożego Narodzenia trwa od Wigilii (24 XII) do Matki Boskiej Gromnicznej (2 II). Jeszcze obecnie święta bożenarodzeniowe często bywają nazywane przez lud „godnimi świętami".

Najuroczystszy przebieg na całym Śląsku, podobnie jak w pozostałych częściach kraju, ma przede wszystkim Wigilia oraz obydwa święta Bożego Narodzenia. Przygotowania do Godów zarówno na wsi jak i w mieście rozpoczynały się, i tak jest po dzień dzisiejszy, już znacznie wcześniej. Należą do nich: robienie ogólnych porządków wokół „obejścia" oraz wewnątrz domostw, mieszkań, pranie bielizny, kupowanie prezentów itp. Dawniej do dość powszechnych praktyk na wsi należało świniobicie, którym zabezpieczano podstawowe zapasy świąteczne. Dzieci uczyły się kolęd, kupowały choinkę i przystrajały ją ozdobami, przygotowanymi według własnych pomysłów lub kupionymi w sklepach w mieście.

Wigilia w wiejskiej chacie, Kłosy 1878
 Wigilii nadano nastrojowy a zarazem specyficznie romantyczny charakter, wspomagany licznymi wierzeniami i zabiegami magicznymi.

Zespół zwyczajów, zabiegów i obrzędowych praktyk, jaki daje się zaobserwować w tym dniu na Śląsku, jest w zasadzie jednakowy, wspólny dla ludu wiejskiego i w formie nieco uproszczonej dla ludności miejskiej.