Wielki tydzień, Triduum Paschalne i Niedziela Zmartwychwstania w obrządku wschodnim

 

Великий тиждень (Wełykyj tyżdeń) , Triduum paschalne i Великдень (Wełykdeń)

Po Wierzbnej (Kwietnej) niedzieli – czyli Niedzieli Palmowej, zaczyna się Великий тиждень (Wełykyj tyżdeń)/ Wielki Tydzień.

Tydzień tuż przed Wielkanocą to czas przygotowań do wielkiego święta Zmartwychwstania Pańskiego. które nazywa się Великдень lub Пасха, czyli Wielki Dzień lub Pascha

— Święta rozpoczynają się już w Wielki Czwartek, w Piątek jest wystawienie Całunu, w Sobotę poświecenie pokarmu i w Niedzielę zasiadamy do śniadania wielkanocnego – tak w skrócie opowiada o ich przebiegu jedna w wiernych z Podlasia.

Чистий четвер (czystyj czetwer - czysty czwartek) / Wielki Czwartek .

Tego dnia Ukraińcy sprzątają w swoich domach (po raz ostatni przed świętami). Odbywało się w tym tygodniu bielenie (mazanie) chat białą gliną, mycie, szorowanie, a także czyszczenie ogrodu i sadu, żeby „oczyścić ziemię od mrozu, od zimy i śmierci oraz od wszelkiej nieczystości”. Istnieje też zwyczaj rozpoczynania tego dnia od obmycia, kąpieli, która ma oczyszczać i dawać zdrowie na cały rok. W tym dniu w niektórych miejscowościach ksiądz chodził po chałupach i święcił mąkę i jaja przeznaczone na wypieki, z których najważniejszym jest tzw. „paska”, ogromny okrągły bochen z mąki pszennej.

W Wielki Piątek Страсна п’ятниця (Strasna pjatnyca)/ Pasyjny Piątek gospodynie pieką „paskę”. Im paska większa, tym większą sławę ma gospodyni. W tym dniu wierni zachowują post.

W Wielką Sobotę przygotowuje się pisanki, malując jajka we wzorki czy ornamenty, lub przygotowuje się kraszanki - jajka gładko malowane na jeden kolor. Pisanie pisanek jest tak ważną czynnością jak pisanie ikon i ma znaczenie rytualne i symboliczne. Kraszanki są często barwione na kolor czerwony – który symbolizuje zmartwychwstanie.

Pisanki są wręczane z życzeniami podczas świątecznych spotkań.

Także liturgia Triduum Paschalnego jest szczególna.

W Wielki Czwartek, podczas nabożeństwa Męki Pańskiej, odśpiewuje się 12 fragmentów z czterech Ewangelii.

W Wielki Piątek, podobnie jak w kościele katolickim, w cerkwiach nie odprawia się liturgii. Rano odprawia się uroczyście Liturgię Godzin, a po południu Nieszpory (weczirnia). Podczas modlitwy wynosi się płaszczenicę – to rodzaj ikony/płótna z namalowanym przedstawieniem umarłego Chrystusa, na wzór całunu turyńskiego. Płaszczenica umieszczana jest na środku cerkwi, gdzie będzie adorowana do późnej nocy Wielkiej Soboty. Wierni składają tu pokłon i całują płótno. Dla wielu płaszczenica jest najważniejszym symbolem Wielkanocy, dlatego katedra greckokatolicka jest otwarta do późna, by wierni mogli się pokłonić symbolicznemu ciału Chrystusa.

Główne uroczystości związane ze świętem Wielkiego Dnia rozpoczynają się w sobotę w nocy. Wierni spotkają się wtedy na Jutrzni paschalnej, tradycyjnym wielkanocnym nabożeństwie. Całe nabożeństwo z procesjami trwa aż do rana.

Około 4 nad ranem święcone są pokarmy przyniesione w koszykach.

W koszyku powinny się znaleźć: паска / paska (tradycyjne wielkanocne pieczywo), яйця / jajka, ковбаса / kiełbasa, шинка / szynka, масло / masło, хрін / chrzan, сіль / sól, oraz свічка / świeczka. Do koszyków nie wkłada się baranka, zajączków ani kurczaków.

Koszyki przykrywa się вишитим рушником (wyszytym rusznykom) / haftowanym ręcznikiem - płótnem, na którym są różne wzory z motywami wielkanocnymi - gałązki wierzby, krzyż, koszyk, pisanki. Wiele osób idących do cerkwi ma także na sobie вишиванки (wyszywanky) - tradycyjnie haftowane koszule lub sukienki.

Święcenie pokarmów odbywa się również w niedzielę rano.

Poranna procesja otwiera także świętowanie Zmartwychwstania Pańskiego. Po okrążeniu cerkwi kapłan staje przed zamkniętymi drzwiami świątyni i śpiewa Chrystos Woskres (Chrystus Zmartwychwstał) oraz robi trzykrotnie znak krzyża na drzwiach cerkwi. Po czym otwiera drzwi a wierni wchodzą do świątyni i rozpoczyna się Paschalna Jutrznia. W czasie liturgii czytana jest Ewangelia według św. Jana, zawsze w kilku językach. Ewangelię tę czyta się w tylu językach, w ilu to tylko możliwe, by podkreślić, że Chrystus zmartwychwstał dla wszystkich ludzi (lub też na pamiątkę tego, że Apostołowie zgodnie z przykazaniem ich Mistrza rozeszli się w różne strony, żeby głosić naukę w różnych językach narodowych.)

W cerkwi błogosławi się także Artos, czyli chleb, który będzie rozdawany wiernym w kolejną niedzielę, nazywaną Antypaschą lub niedzielą niewiernego Tomasza. Po odśpiewaniu Mnoholitstwa (życzeń) jest myrowanie, czyli kreślenie znaku krzyża pachnącymi olejami na czołach wiernych, a carskie wrota pozostają na tydzień otwarte.

Po powrocie z cerkwi spożywa się uroczyste śniadanie wielkanocne. Na stole oprócz poświęconych pokarmów króluje pascha - w zależności od regionu serowy deser z twarogu i śmietany z bakaliami lub ciasto drożdżowe (odpowiednik babki wielkanocnej).

Znaną tradycją przy świątecznym śniadaniu jest bicie się jajkami. Jajko, które okaże się mocniejsze – wygrywa, a zwycięzca dostaje w nagrodę potłuczone jajko przeciwnika.

Wielkanoc u wiernych obrządków wschodnich trwa trzy dni, od niedzieli do wtorku

W okresie świat witają się pozdrowieniem Христос воскрес! Воистину воскрес! Czyli: Chrystus zmartwychwstał! Zaiste zmartwychwstał!" Tymi słowami Ukraińcy witają się czasem cały tydzień po Wielkanocy (czasami nawet dłużej). Takie przywitanie można usłyszeć nie tylko od członków rodziny, ale również od sprzedawcy, listonosza, urzędnika państwowego itd.

W poniedziałek wielkanocny odwiedza się krewnych i znajomych i obdarowuje się prezentami, pisankami i kroszonkami. W ten dzień, zwłaszcza w zachodniej części Ukrainy, młodzież polewa się wodą, czyli tak samo jak w Polsce jest Поливаний понеділок (poływanyj ponediłok) / Lany poniedziałek, zwyczaj związany z wiosennym oczyszczaniem wodą.

Wielkanoc to święto zwycięstwa życia nad śmiercią, więc tradycyjnie odwiedza się w tym czasie groby bliskich. Dawniej, kiedy szło się na cmentarz, zawsze brano dary dla biednych: jajka, paschę, kiełbasę. To symbolicznie było jako dar dla tych, co odeszli z tego świata, ale przekazywano to biednym. Teraz zapala się znicze i kładzie kwiaty.

Tydzień po Wielkanocy obchodzone jest święto zmarłych, zwane różnie w różnych regionach Проводи (prowody) lub Гробки (hrobky).

Dawniej od Niedzieli Wielkanocnej przez cały tydzień odbywały się na wsiach zabawy, korowody z odpowiednimi przyśpiewkami, pieśniami nazywanymi hajiwkami (odpowiedniki gaików lub maików), mające bezpośredni związek z ludowymi obchodami powitania wiosny. Większość pieśni hajiwkowych ma treści radosne i żartobliwe, bo w okresie wielkanocnym panuje ogólna radość i zadowolenie.

 

Wielkanoc to czas nadziei i wiary w to, że wszelkie zło zostanie pokonane. Niech ta nadzieja i wiara nie opuszczą Was także w tym czasie, a pokój zagości w naszych krajach.

 

 

Wielki Post, Sobota Łazarza i Niedziela Palmowa w obrządku wschodnim

Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa jest najważniejszym świętem religijnym dla chrześcijan. Obrzędowość wielkanocna w chrześcijańskich kościołach wschodnich jest zbliżona do katolickiej. Tu przeczytacie o tym, czym się różni okres od początku Wielkiego Postu do Niedzieli Palmowej w poszczególnych kościołach.

Pierwsza różnica to nazwa święta. Zachodnia Wielkanoc to wschodni Великдень Wełykdeń (Wielki Dzień).lub Пасха Pascha.

Wielkanoc to tzw. święto ruchome.

Katolicy świętują Wielkanoc w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca. W tym roku pełnia przypada w sobotę, 16.04. U prawosławnych i grekokatolików, a także w innych wschodnich kościołach - koptyjskim czy etiopskim, musi być spełniony jeszcze jeden warunek – niedziela wielkanocna musi wypadać po zakończeniu Paschy żydowskiej, która również jest świętem ruchomym. Pascha jest świętem 8 dniowym. W tym roku rozpoczęła się w piątek 15.04 i potrwa do 22.04.

Dodatkowa różnica wynika z dwóch odrębnych kalendarzy stosowanych przez różne kościoły - juliańskiego i gregoriańskiego. W różnych latach święta tych rytów może dzielić od jednego do pięciu tygodni. Wspólne świętowanie przypadnie na rok 2025 i będzie obchodzone 20 kwietnia, a poprzednie wspólne święta obchodzono m.in. w 2004, 2007, 2014 i 2017 roku.

Samo święto w obu wyznaniach poprzedza okres postu, zwanego Wielkim Postem, który trwa 40 dni. W tradycji wschodniej przygotowanie do postu odbywa się stopniowo. Zanim nadejdzie Wielki Post, pięć poprzedzających go niedziel przygotowuje wiernych do wysiłku duchowego.
Niedziela na cztery tygodnie przed rozpoczęciem Wielkiego Postu jest nazywana Niedzielą Zacheusza. Następna to Niedziela Celnika i Faryzeusza. Podczas tygodnia następującego po niej dozwolone jest spożywanie wszystkich pokarmów, nie musi być przestrzegany post w środę oraz w piątek. Trzecia niedziela okresu przygotowania do Wielkiego Postu jest Niedzielą Syna Marnotrawnego. W tygodniu następującym po niej, w środy i piątki przestrzega się postu nieścisłego. Kolejna niedziela to Niedziela Mięsopustna. Jest ona ostatnim dniem przed rozpoczęciem Wielkiego Postu, kiedy można spożywać produkty mięsne. Następujący po niej tydzień w tradycji wschodniej jest nazywany maslennicą. Jest to ostatni tydzień przed Wielkim Postem kiedy można spożywać nabiał. Zgodnie z obyczajem w tygodniu tym przygotowuje się bliny i naleśniki. Natomiast środa i piątek są w pełni wielkopostne. Ostatnia niedziela przed rozpoczęciem Wielkiego Postu to Niedziela Seropustna (Niedziela Przebaczenia). W tym dniu po raz ostatni przed Postem można spożywać nabiał.

W Cerkwi prawosławnej Wielki Post jest dosyć surowy i można powiedzieć, że wierni w zasadzie przechodzą w tym czasie na żywienie wegańskie. Nie spożywa się więc nie tylko mięsa, ale również produktów mlecznych i nabiału. Ryby można jeść tylko w święto Zwiastowania Pańskiego oraz w Niedzielę Palmową.

W przeddzień Niedzieli Palmowej, w sobotę św. Łazarza można dodatkowo spożyć rybią ikrę. Najściślejsze dni postne to pierwszy tydzień Wielkiego Postu oraz Wielki Tydzień.

Pomimo tych surowych zasad wielu teologów wschodnich podkreśla, że te ścisłe zasady, wzięte z życia mniszego, są raczej pewnym ideałem i punktem dojścia, niż sztywnym wzorcem obowiązującym wszystkich wiernych bez względu na okoliczności. Post powinien zostać dostosowany do indywidualnych predyspozycji i sytuacji wiernego.

Wielki Post w Kościele greckokatolickim trwa 7 tygodni i rozpoczyna go Czysty Poniedziałek (pierwszy dzień postu). W pierwszy dzień Wielkiego Postu obowiązuje post ścisły od mięsa i nabiału. Nie ma natomiast obrzędu posypania głów popiołem. Post od pokarmów mięsnych i nabiału obowiązuje również w Wielki Piątek. We wszystkie środy i piątki obowiązuje post od mięsnych potraw, a kto chce może również unikać nabiału.

W pozostałe dni niektórzy poszczą w stylu bliskim do prawosławnych, inni – w podobny sposób co wierni Kościoła rzymskokatolickiego. W tym wypadku wiele zależy od tradycji lokalnych w danym regionie i parafii lub zwyczajów rodzinnych.

Inaczej będzie pościć mnich, inaczej człowiek wykonujący ciężkie prace fizyczne, sportowiec, kobieta w ciąży, osoba w podeszłym wieku lub dziecko. Powinien być wzięty pod uwagę również stan zdrowia. W opowieściach wschodnich ascetów często pojawia się motyw, że podczas dni postnych spotkali się oni z kimś, kto proponował im wspólne spożycie potraw niepostnych, zazwyczaj nie odmawiali. Nie chcieli bowiem okazywać pychy lub wyższości wobec pochodzących ze szczerego serca gestów dzielenia się pokarmem.

Podobnie ma się sytuacja z wojną i podróżą – są one traktowane jako sytuacje nadzwyczajne, w których dla zachowania sił i zdrowia oraz duchowej korzyści można odstąpić od zasad postnych. Sens postu nie leży bowiem w samej diecie, ale w postawie nawrócenia, uwolnienia od ciężaru grzechów i złych przyzwyczajeń, która będzie prowadzić ku głębszemu przeżyciu tajemnicy Zmartwychwstania.

Chociaż Wielki Post nazywa się czterdziestodniowym, to tak naprawdę trwa 36 i pół dnia – jedną dziesiątą roku kalendarzowego. Do postu nie wlicza się sobót i niedziel, co daje w przeciągu 7 tygodni 35 dni postnych. Do tych dni należy dodać Wielką Sobotę i połowę nocy do Liturgii Paschalnej, co stanowi 36 i pół dnia.

Cechą charakterystyczną Wielkiego Postu jest to, że Msze Święte odprawiane są tylko w soboty (Liturgia Świętego Jana Chryzostoma) i niedziele (Liturgia Świętego Bazylego Wielkiego). W środy i piątki odprawiana jest Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów, podczas której udzielana jest Komunia Święta, wcześniej konsekrowana na niedzielnej Liturgii. W pozostałe dni odprawiane są inne nabożeństwa, pokutne: godziny kanoniczne, jutrznie, nieszpory, pasje, akatyst do Męki Pańskiej. Podczas nabożeństw wyjątkowym gestem są głębokie pokłony do ziemi, przeważnie na rozpoczęcie i zakończenie modlitw wraz z pokutną modlitwą św. Efrema Syryjczyka. Pokłonami przeprasza się za przewinienia wobec Boga i drugiego człowieka, są znakami uniżenia i pokuty.

W Kościele greckokatolickim, w niektórych parafiach, wykształciła się również tradycja odprawiania Drogi Krzyżowej, która została przejęta z Kościoła Rzymskokatolickiego. Wierni w czasie Wielkiego Postu biorą także udział w rekolekcjach oraz korzystają z Sakramentu Pokuty a także obowiązuje ich powstrzymanie się od zabaw i przyjemności. Okres postu jest też czasem jałmużny i dobroczynności.

 Tydzień przed Niedzielą Zmartwychwstania świętowana jest Niedziela Palmowa, poprzedzona sobotą Łazarza.

Sobota na tydzień przed Wielkanocą poświęcona jest świętemu Łazarzowi z Betanii, który został wskrzeszony przez Jezusa cztery dni po śmierci. Święty Łazarz, brat Marii i Magdaleny, był bliskim przyjacielem Zbawiciela. Jego wskrzeszenie zapowiada zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.

To ważne święto w tradycji, na tyle ważne, ze tego dnia obowiązuje mniej surowy post i jest dyspensa dla potraw rybnych.

Po wskrzeszeniu Łazarza Jezus udał się do Jerozolimy, gdzie ogromna masa ludzi uroczyście go powitała niosąc w dłoniach gałązki palmowe.

Wieczorem w sobotę we wszystkich cerkwiach ma miejsce wielka wieczernia, która łączy treściowo Sobotę Łazarza i Niedzielę Palmową; na niej jest też uroczysta litija, czyli poświęcenie specjalnego chleba i oleju za wstawiennictwem wszystkich świętych. W tradycjach wschodniosłowiańskich po tym generalnie następuje jutrznia już Niedzieli Palmowej, zaś w innych tradycjach to dzieje się następnego dnia rano. Wobec tego też wschodni Słowianie święcą palmy dwa razy: pierwszy raz właśnie wieczór Soboty Łazarza, zaś drugi w przedpołudnie Niedzieli Palmowej.

Sobota Łazarza wiąże się z odświętną liturgią. Post w tym dniu jest łagodniejszy, tj. można zjeść bardziej obficie i można spożyć rybę, a mnisi jedzą wówczas rybia ikrę.

Święto to związane jest z wieloma lokalnymi tradycjami ludowymi w różnych krajach.

Grecy wypiekają specjalne chlebki w kształcie Łazarza związanego przepaskami, to tzw. lazarakia.

Cypryjczycy i Grecy mają specjalne potrawy na ten dzień oraz kolędy, tzw. lazarines: Kolędy na to święto śpiewają również Rumuni oraz Bułgarzy:

U Bułgarów tego dnia po Liturgii dziewczynki chodzą po domach z wieńcami na głowie, śpiewając Łazarzowe kolędy, zwiastując wiosnę-zmartwychwstanie, a mieszkańcy nawiedzanych domów obdarowują je jajkami i słodyczami, które już osiem dni później będą mogły być spożywane.

W Serbii po południu odbywają się procesje, podczas których dzieci zakładają na głowy wieńce laurowe, czyli symbol zwycięstwa i zmartwychwstania – podobnie jak w Bułgarii – zaś na szyję specjalny dzwonek.

W Palestynie istniał do XX wieku obyczaj, że dzieci chodziły od domu do domu, jako kolędnicy, pukając do drzwi krzyczały „Łazarzu obudź się!”, po czym się kładły. Gdy gospodarz otwierał drzwi dawał słodycze tym kolędnikom, którzy się zrywali jak Łazarz. Po czym szli dalej.

Zasadniczo w czasie wielkanocnym dzień liturgiczny zaczyna się nie od wieczora – czyli wieczerni – lecz jutrzni, gdzie powieczerze łączy treści dnia mijającego z już nadchodzącym. Są tu jednak dwa wyjątki. Pierwszy to wieczernia sprawowana w Sobotę Łazarza – to ona jest stanowi łącznik tego mijającego dnia z nadchodzącym, czyli Niedzielą Palmową. Drugi to Liturgia Wielkiej Soboty, która łączy się z wieczernią. Choć obecnie ma charakter proroczy, to pierwotnie była paschalną, stąd też występują już na niej motywy Zmartwychwstania. Jednak płaszczanica (Grób Pański) dalej będzie stał w cerkwi, a Noc Paschalną rozpocznie połunoszcznica, gdzie jeszcze raz będzie rozbrzmiewał Kanon Wielkiej Soboty.

 

 

Sobota Łazarza w liturgii stanowi przejście do Niedzieli Palmowej czyli Święto Wjazdu Pańskiego do Jerozolimy

Niedziela Palmowa jest to jedno z dwunastu najważniejszych, wielkich świąt w Kościele prawosławnym, kiedy to podkreśla się boskość i królewskość Jezusa Chrystusa Jest to przedsmak paschalnej radości, która wierni będą przeżywać tydzień później, w Noc Paschalną. Jest to radosny dzień, który przypomina uroczysty wjazd Chrystusa do Jerozolimy.

Zgodnie ze wschodnią tradycją, pierwsze nabożeństwa ze święceniem palm odprawiane były w cerkwiach już w sobotę wieczorem.

Palmy przynoszone do cerkwi są skromne i bardziej naturalne niż te święcone przez katolików. Zazwyczaj są to długie, świeże, zielone gałązki, prawie zawsze wierzbowe, przewiązane jedynie kolorowymi wstążkami; czasem zdobione naturalnymi lub sztucznymi kwiatami. Często są to ozdobione w podobny sposób pojedyncze liście palmy. Dopuszczalne jest też używanie gałązek kwitnących krzewów, np. forsycji, używane są też kwiaty goździków. Prócz wierzby, od palm dodawane są także gałązki innych, rozkwitających drzew. Po mszy świętej wierni „biją” się nawzajem poświęconymi gałązkami, co ma zapewnić zdrowie. Po liturgii poświęcone gałązki zanosi się do domu. Poświęcone palmy są przechowywane do następnego roku, często zatknięte za ikoną A kiedy wierzba uschnie, to nie wolno jej wyrzucać, tylko spalić lub zanieść do lasu. Zgodnie z tradycją mają chronić dom, gospodarstwo i domowników. Symbolizują także początek Wielkiego Tygodnia i początek przygotowań do Wielkanocy.

W tradycji ludowej ten dzień nazywa się Wierzbnica - Вербна неділя (Werbna nedila) / Wierzbna niedziela. Wierzba to drzewo, które pierwsze po zimie budzi się do życia, kwitnąc wierzbowymi baziami. W czasach pogańskich wierzbę uważano za święte drzewo, a w symbolice Kościoła jest znakiem zmartwychwstania i nieśmiertelności dusz.

Po Wierzbnej niedzieli zaczyna się Великий тиждень (Wełykyj tyrzdeń)/ Wielki Tydzień.