Rekonstrukcja wyglądu zewnętrznego pałacu na podstawie dawnych fotografii.

Aleksander Harkawy Fotografia w warsztacie konserwatora zabytków na przykładzie doświadczeń związanych z rekonstrukcją XIX-wiecznego wyglądu pałacu w Koszęcinie , Częstochowa 2010

Obecna forma architektoniczna i stylistyczna pałacu w Koszęcinie nadana została całemu założeniu na przestrzeni XIX wieku. W ramach prowadzonych od 1819 roku prac budowlanych, mających na celu scalenie stylistyczne elementów z różnych okresów, z XVII i XVIII wieku, pałac zyskał jednolitą formę klasycystyczną z empirowym zwieńczeniem wieży. Powstała bryła nie należała do najwybitniejszych dzieł architektury i urbanistyki, co prawdopodobnie było powodem małego zainteresowania artystów i rytowników uwieczniających znane budowle. Do naszych czasów nie zachowały się żadne materiały pozwalające odtworzyć wygląd pałacu sprzed przebudowy w XIX wieku. Pierwsza znana rycina pałacu pochodzi z II połowy XIX wieku i przedstawia skrzydło zachodnie od strony parku. Rytownik musiał wykonać ją na podstawie szkiców lub przekazów, gdyż wykazuje ona duże rozbieżności z istniejącymi w rzeczywistości elementami architektury i ich proporcjami.

litografia z ok. 1860r, autor nieznany. Zdjęcie pochodzi z aukcji internetowej.

Zestawienie ryciny z zachowanymi fotografiami z tego okresu pozwala dopiero w wiarygodny sposób przeanalizować wygląd pałacu jak i samego detalu architektonicznego.

Najstarsze zachowane fotografie pochodzą prawdopodobnie z lat 70. XIX wieku i wykonane zostały od strony parku. Pokazują one skrzydło zachodnie od strony południowo-zachodniej. 

 Na podstawie istniejącego w tym czasie, a widocznego na zdjęciu ogrodu zimowego, znajdującego się na tarasie nad wejściem głównym, z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, iż fotografie te powstały przed 1880 rokiem. Pod koniec lat 70. rozpoczęto prace związane z przebudową holu na parterze i sali balowej na pierwszym piętrze 37. Tak duży zakres prac, w skład którego wchodziła wymiana stropów, niewątpliwie warunkował konieczność rozbiórki drewnianej konstrukcji ogrodu zimowego, by zapewnić swobodny dostęp do przebudowywanych pomieszczeń. 

 Analiza szczegółowa fotografii dostarczyła wielu cennych informacji o bryle pałacu, jak i szczegółach wykończenia elewacji. Właściwa połać dachu pierwotnie pokryta była czerwoną dachówką, która obecnie zastąpiona jest blachą miedzianą spatynowaną, w wyniku naturalnych procesów chemicznych, na kolor zielony. Charakterystyczną cechą pałacu z tego okresu były tarasy znajdujące się na ryzalitach po stronie północnej i południowej skrzydła zachodniego. Na zdjęciu widoczne są jedynie metalowe balustrady wieńczące w tym miejscu elewacji. Obecnie ryzality przykryte są dachem kopertowym czterospadowym, a lokalizacja pierwotnych wyjść na tarasy jest nieznana. 

W procesie powstania zachodniego skrzydła pałacu wyodrębniono trzy zasadnicze etapy budowy:
z XVII wieku część północna, z XVIII wieku część południowa i w XIX wieku przebudowa całego skrzydła. Obecnie tylko część północna posiada użytkowe podpiwniczenie. Na zdjęciach okna piwniczne widoczne są jednak również w części południowej, co świadczy, iż XVIII-wieczne piwnice zostały zasypane lub zamurowane z bliżej nieokreślonych powodów. 

Ogród zimowy znajdujący się na tarasie nad głównym wejściem prawdopodobnie zaprojektowany i wykonany został w latach 20. XIX wieku. Musiała to być lekka konstrukcja drewniana, ażurowa z dużą ilością przeszkleń. Dach kończył się ponad drzwiami do sali balowej, która dodatkowo doświetlona była małymi oknami umieszczonymi ponad całą konstrukcją. Ciekawym zwyczajem zaczerpniętym zapewne z południa Europy były ażurowe okiennice zakładane w okresie letnim na wszystkie okna pierwszego piętra. Miały one chronić przed nadmiarem światła i upałami. Nietypowym rozwiązaniem jest również markiza umieszczona nad schodami i drzwiami wejścia bocznego, dająca schronienie mieszkańcom w okresie letnim. Niestety żaden z tych elementów nie zachował się do naszych czasów.

W latach 50. XX wieku reprezentacyjny podjazd przed wejściem głównym zaadaptowany został na pomieszczenie użytkowe poprzez zamurowanie i przeszklenie łuków arkadowych. Fotografia [1] z okresu międzywojennego zaprzęgu konnego należącego do księcia Hohenlohe-Ingelfingen wykonana została na tle wejścia reprezentacyjnego pałacu. 

Na zdjęciu w tle widoczne są schody znajdujące się w arkadowych łukach. W każdym z pięciu łuków, w grubości muru, znajdują się trzy stopnie, których stopnice wykończone byty prawdopodobnie kamieniem naturalnym, piaskowcem. Analiza porównawcza formy detalu architektonicznego istniejącego obecnie z tym widocznym na zdjęciu pozwoliła stwierdzić, iż zmianie uległy niektóre profile sztukatorskie, jak również proporcje płycin na filarach. Na tej podstawie w ramach drugiego etapu inwestycji zostanie przywrócone wejście reprezentacyjne do pałacu od strony zachodniej. Pierwotny podjazd docelowo będzie odtworzony, a przestrzenie pomiędzy łukami zostaną przeszklone. Funkcję wejścia będą pełniły trzy środkowe łuki arkadowe.

Od 1819 roku charakterystycznym akcentem panoramy Koszęcina była wieża zwieńczona empirowym hełmem wspartym na ośmiu kolumnach. W 1956 roku zwieńczenie wieży zostano rozebrane i zastąpione dachem namiotowym, czterospadowym. Powodem rozbiórki prawdopodobnie był zły stan techniczny drewnianych elementów kopuły i kolumn. Przed rozbiórką nie wykonano inwentaryzacji zwieńczenia, jak również nie zachowała się dokumentacja projektowa.

Możemy się jedynie domyślać, iż brak decyzji co do odtworzenia XIX-wiecznej formy zwieńczenia wieży podyktowany był względami politycznymi, które miały na celu zatrzeć ślady po poprzednich właścicielach. Jedynym zachowanym materiałem ikonograficznym przedstawiającym wygląd wieży sprzed przebudowy są zdjęcia z okresu międzywojennego i z pierwszych lat działalności Zespołu „Śląsk”. W 1936 roku na zlecenie ówczesnych władz województwa śląskiego Jan Bułhak otrzymał zlecenie na wykonanie fotografii najciekawszych zabytków. W ramach tego zlecenia wykonane zostało zdjęcie przedstawiające pałac od strony zachodniej – parku [2]. Fotografia wykonana została ze znacznej odległości od pałacu, dzięki czemu na zdjęciu pojawiła się kopuła wieży ponad dachem skrzydła zachodniego. 

Duża odległość spowodowała, iż kopuła widziana jest pod niewielkim kątem, co pozwala nam odtworzyć proporcje hełmu, który będzie zrekonstruowany w przyszłości, w ramach drugiego etapu inwestycji.

[1]  Zdjęcie otrzymano dzięki uprzejmości Jana Myrcika.

[2]  Obecnie szklany negatyw przechowywany jest w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Odbitka na papierze bromowym wykonana została w 2007 roku.