Życie codzienne dzieci i młodzieży na pograniczach - Górny Śląsk

W ramach projektu "Nationalising the Young in European Borderlands" prowadzonego w Instytucie Historii Europy Wschodniej Uniwersytetu Wiedeńskiego zostały przeprowadzone wywiady z mieszkańcami terenów granicznych w Europie - na terenie Belgii oraz w Polsce.

Wśród tych wywiadów jest również rozmowa z Janem Myrcikiem „Dorastanie w powiecie lublinieckim”.

Polecam lekturę.

Dostępny jest również kwestionariusz wywiadu, a w nim życiorys zawodowy Jana Myrcika.

uwaga.

Materiał zawiera nie redagowaną transkrypcję rozmowy, czasami z błędami wynikającymi z nieznajomości choćby nazw miejscowych przez prowadzącego wywiad, czasami z lukami, których nie uzupełnił po spisaniu.

Więcej informacji o projekcie

to NIE JEST pałac w Koszęcinie

Jakiś czas temu pokazałam kilkanaście zdjęć pochodzących z Koszęcina lub też opisanych jako pochodzące z Koszęcina (notatka wspomnienia na sprzedaż) . Ponieważ sprzedawca nie zareagował na uwagę i nie zmienił opisu do aukcji pozwolę sobie podkreślić i wyróżnić zdjęcia, które wprowadzają kupujących i oglądających w błąd.

Budynek przedstawiony na tych zdjęciach to z całą pewnością nie jest, ani nie był,  pałac w Koszęcinie.
Nie jest to również żadna inna budowla w Koszęcinie,  prawdopodobnie nie jest to również żaden pałac.

Gdyby ktoś rozpoznał to miejsce proszę o wpisanie komentarza pod notką. 

Rekonstrukcja wnętrz pałacowych na podstawie dawnych fotografii.

Aleksander Harkawy Fotografia w warsztacie konserwatora zabytków na przykładzie doświadczeń związanych z rekonstrukcją XIX-wiecznego wyglądu pałacu w Koszęcinie , Częstochowa 2010

Wnętrza pałacu w okresie powojennym uległy znacznym, nieodwracalnym przekształceniom. Próby adaptacji i przystosowania pomieszczeń do nowych funkcji, jak również polityka nowych władz  doprowadziły do zniszczenia pierwotnego wystroju pałacu. O ile wyposażenie ruchome w dużej części zostało rozgrabione jeszcze w trakcie wojny, to właściwy wystrój, tj. sztukaterie na ścianach i sufitach, aranżacja malarska pomieszczeń i część boazerii, zniszczony został w trakcie prac adaptacyjno-budowlanych przed 1953 rokiem. Obecnie o świetności wnętrz pałacu mogą świadczyć jedynie zachowane spisy inwentarzowe wyposażenia i nieliczne zachowane fotografie pochodzące z końca XIX i początku XX wieku. Na ich podstawie w 2008 roku, w ramach pierwszego etapu inwestycji, dokonano częściowej rekonstrukcji i aranżacji pomieszczeń reprezentacyjnych: sali balowej i kominkowej.

Sala balowa z balkonem muzycznym powstała w latach 1828–1830 w czasie przebudowy XVIII-wiecznej części pałacu. Pierwowzorem dla niej była sala koncertowa Schauspielhaus projektu Karla Friedricha Schinkla w Berlinie, która została oddana do użytku 26 maja 1821 roku. Projektantem sali jak i całej przebudowy pałacu był Albert Roch, absolwent berlińskiej Bauakademie. Liczne przekształcenia, jakim wnętrze było poddane, głównie w połowie XX wieku oraz pożar, jaki wybuchł w skrzydle zachodnim w lutym 1972 roku [1], doprowadziły do całkowitej zmiany wyglądu sali. W ramach prac remontowych po pożarze wszystkie tynki zostały skute i wymienione na nowe, odtworzono jedynie część sztukaterii w formie poziomych gzymsów. Balkon, choć pozostał w niezmienionej formie, nie posiada pierwotnej polichromii. Z oryginalnego wyposażenia sali przetrwał jedynie żyrandol, część boazerii na ścianach oraz stolarka drzwiowa.

Zachowana fotografia z przełomu XIX/XX wieku przedstawia wnętrze sali balowej, na której widoczny jest wystrój i wyposażenie wnętrza z XIX wieku.

Zdjęcie z portalu fotopolska.eu, z archiwum Marka Wasilewskiego

Widoczne na zdjęciu meble świadczą, iż pomieszczenie to na co dzień pełniło funkcję sali reprezentacyjnej, w której przyjmowano oficjalnych gości. Prawdopodobnie na czas organizowanych bali i spotkań muzycznych zmieniano aranżację wnętrza. Ściany oraz balkon posiadały bogaty wystrój malarsko-sztukatorski nawiązujący do przewidzianej funkcji sali. Podział ścian wyraźnie akcentował dwie horyzontalne strefy oddzielone od siebie poziomym gzymsem na wysokości balkonu. Górną część stanowiły niesymetrycznie rozmieszczone pilastry, na powierzchni których znajdował się ornament roślinny w formie pojedynczych zwisów. Pomiędzy pilastrami, w dzielonych na dwie części polach znajdowały się medaliony z instrumentami muzycznymi, pod którymi umieszczono płyciny architektoniczne. Całość zwieńczona była gzymsem, nad którym, pod sufitem umieszczono pas z ornamentu palmetowego. Prawdopodobnie palmety jak i medaliony z instrumentami muzycznymi wykonane były przestrzennie w technice sztukatorskiej, natomiast pozostałe elementy mogły być malowane.

Dolną część ścian wypełniały prawdopodobnie malowane festony w formie luźno zwisających tkanin. Na podstawie widocznego na zdjęciu odbicia w lustrze możemy przypuszczać, iż nad drzwiami znajdowały się malowane supraporty w postaci elementów architektonicznych. Prawdopodobnie malowanymi ornamentami pokryte były również gzymsy poziome, dzielące ściany na strefy.

Jakość posiadanego zdjęcia nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy ten, tak często stosowany w tym okresie element dekoracji, został tu zastosowany. Ciekawą dekorację ornamentalną posiadał również balkon muzyczny. Analiza fotografii wskazuje, iż na konsolach podtrzymujących od strony szczytu znajdowały się wydłużone palmety, natomiast z boku umieszczone były woluty akantowe. Zapewne polichromowane były również płyciny pod balkonem, pomiędzy konsolami, jednak nie możemy tego jednoznacznie stwierdzić. Ornamenty te, podobnie jak na ścianach, były malowane tak, by uzyskać efekt iluzji przestrzeni. Kolorystyka ornamentów musiała zamykać się w gamie szarości, ale na podstawie zdjęcia nie możemy wykluczyć, iż dekoracje wykonane były w technice pozłotniczej. Analiza fotografii pozwoliła również  odtworzyć układ parkietu z XIX wieku. Podłużne klepki, z jednego gatunku drewna, ułożone były na przemian w regularny wzór, pod kątem czterdziestu pięciu stopni. Światło padające na powierzchnie klepek, których słoje ułożone były w różnych kierunkach dawało optyczny efekt w postaci dwóch odcieni drewna, jasnego i ciemnego.

Obecną formę sala kominkowa uzyskała na początku XX wieku, kiedy to poprzez wyburzenie ściany połączono z sobą dwie sąsiadujące sale, dawną jadalną i małą salę pełniącą funkcję zaplecza sali balowej. Drzwi prowadzące na korytarz z pomieszczenia przy sali balowej zostały zamurowane. Na ścianie przylegającej do sali balowej wbudowano nowy kominek, a pozostała część pomieszczenia została wyłożona boazerią (1). Powstały otwór w wyniku wyburzenia ściany zawężono poprzez wstawienie drewnianych kolumn rozdzielających obie przestrzenie. Drugą część sali kominkowej stanowiła samodzielna sala pełniąca funkcję jadalni. Około połowy XIX wieku na ścianach tej sali wykonano boazerię przypodłogową, a same ściany pokryto najprawdopodobniej już wtedy tapetami (2) . W tej formie wystrój i aranżacja wnętrza przetrwały do 1945 roku.

Fotografia wnętrza przedstawiająca część sali kominkowej wykonana została zapewne po 1912 roku, kiedy to zakończono prace nad przebudową i aranżacją pomieszczenia. 

Wykonany kadr skupia się na nowej części z kominkiem, nie pokazując całego wnętrza. Umeblowanie i wyposażenie widoczne na zdjęciu świadczą o tym, iż oprócz funkcji jadalni miało ono charakter wypoczynkowy.

Analiza szczegółowa fotografii pozwoliła stwierdzić, że zasadniczo wnętrze zachowało się w niezmienionej formie, a boazeria przetrwała bez większych przekształceń. Nad kominkiem, w miejscu gdzie obecnie jest lustro, znajdował się obraz, portret kobiety w sukni.

Przeprowadzone prace konserwatorskie pozwoliły zachować wnętrze w części kominkowej z 1912 roku. W pozostałej części sali odtworzono brakujące elementy boazerii oraz wykonano nową aranżację ścian w oparciu o współczesne, stylizowane tapety. Dopełnieniem wnętrza jest malowidło ornamentalne na fasecie i suficie wykonane w 2009 roku (3) . Obecnie sala kominkowa pełni funkcję jadalni.

***************

Skrzydło wschodnie nie zostało odtworzone w dawnym wyglądzie. Jak prawdopodobnie wyglądały wnętrza z tej części pałacu można zobaczyć na pojedynczych fotografiach.

***************

1 W trakcie konserwacji znaleziono kartkę z datą wykonania boazerii, 24 maja 1912 roku.

2 Potwierdzeniem wykończenia ścian tapetami były resztki gazet znalezione w trakcie badań odkrywkowych.

3 Malowidło ornamentalne zostało wykonane w ramach pleneru przez studentów kierunku Malarstwo Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie.

[1] fotografie z pałacu po pożarze 

Rekonstrukcja wyglądu zewnętrznego pałacu na podstawie dawnych fotografii.

Aleksander Harkawy Fotografia w warsztacie konserwatora zabytków na przykładzie doświadczeń związanych z rekonstrukcją XIX-wiecznego wyglądu pałacu w Koszęcinie , Częstochowa 2010

Obecna forma architektoniczna i stylistyczna pałacu w Koszęcinie nadana została całemu założeniu na przestrzeni XIX wieku. W ramach prowadzonych od 1819 roku prac budowlanych, mających na celu scalenie stylistyczne elementów z różnych okresów, z XVII i XVIII wieku, pałac zyskał jednolitą formę klasycystyczną z empirowym zwieńczeniem wieży. Powstała bryła nie należała do najwybitniejszych dzieł architektury i urbanistyki, co prawdopodobnie było powodem małego zainteresowania artystów i rytowników uwieczniających znane budowle. Do naszych czasów nie zachowały się żadne materiały pozwalające odtworzyć wygląd pałacu sprzed przebudowy w XIX wieku. Pierwsza znana rycina pałacu pochodzi z II połowy XIX wieku i przedstawia skrzydło zachodnie od strony parku. Rytownik musiał wykonać ją na podstawie szkiców lub przekazów, gdyż wykazuje ona duże rozbieżności z istniejącymi w rzeczywistości elementami architektury i ich proporcjami.

litografia z ok. 1860r, autor nieznany. Zdjęcie pochodzi z aukcji internetowej.

Zestawienie ryciny z zachowanymi fotografiami z tego okresu pozwala dopiero w wiarygodny sposób przeanalizować wygląd pałacu jak i samego detalu architektonicznego.

Najstarsze zachowane fotografie pochodzą prawdopodobnie z lat 70. XIX wieku i wykonane zostały od strony parku. Pokazują one skrzydło zachodnie od strony południowo-zachodniej. 

 Na podstawie istniejącego w tym czasie, a widocznego na zdjęciu ogrodu zimowego, znajdującego się na tarasie nad wejściem głównym, z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, iż fotografie te powstały przed 1880 rokiem. Pod koniec lat 70. rozpoczęto prace związane z przebudową holu na parterze i sali balowej na pierwszym piętrze 37. Tak duży zakres prac, w skład którego wchodziła wymiana stropów, niewątpliwie warunkował konieczność rozbiórki drewnianej konstrukcji ogrodu zimowego, by zapewnić swobodny dostęp do przebudowywanych pomieszczeń. 

 Analiza szczegółowa fotografii dostarczyła wielu cennych informacji o bryle pałacu, jak i szczegółach wykończenia elewacji. Właściwa połać dachu pierwotnie pokryta była czerwoną dachówką, która obecnie zastąpiona jest blachą miedzianą spatynowaną, w wyniku naturalnych procesów chemicznych, na kolor zielony. Charakterystyczną cechą pałacu z tego okresu były tarasy znajdujące się na ryzalitach po stronie północnej i południowej skrzydła zachodniego. Na zdjęciu widoczne są jedynie metalowe balustrady wieńczące w tym miejscu elewacji. Obecnie ryzality przykryte są dachem kopertowym czterospadowym, a lokalizacja pierwotnych wyjść na tarasy jest nieznana. 

W procesie powstania zachodniego skrzydła pałacu wyodrębniono trzy zasadnicze etapy budowy:
z XVII wieku część północna, z XVIII wieku część południowa i w XIX wieku przebudowa całego skrzydła. Obecnie tylko część północna posiada użytkowe podpiwniczenie. Na zdjęciach okna piwniczne widoczne są jednak również w części południowej, co świadczy, iż XVIII-wieczne piwnice zostały zasypane lub zamurowane z bliżej nieokreślonych powodów. 

Ogród zimowy znajdujący się na tarasie nad głównym wejściem prawdopodobnie zaprojektowany i wykonany został w latach 20. XIX wieku. Musiała to być lekka konstrukcja drewniana, ażurowa z dużą ilością przeszkleń. Dach kończył się ponad drzwiami do sali balowej, która dodatkowo doświetlona była małymi oknami umieszczonymi ponad całą konstrukcją. Ciekawym zwyczajem zaczerpniętym zapewne z południa Europy były ażurowe okiennice zakładane w okresie letnim na wszystkie okna pierwszego piętra. Miały one chronić przed nadmiarem światła i upałami. Nietypowym rozwiązaniem jest również markiza umieszczona nad schodami i drzwiami wejścia bocznego, dająca schronienie mieszkańcom w okresie letnim. Niestety żaden z tych elementów nie zachował się do naszych czasów.

W latach 50. XX wieku reprezentacyjny podjazd przed wejściem głównym zaadaptowany został na pomieszczenie użytkowe poprzez zamurowanie i przeszklenie łuków arkadowych. Fotografia [1] z okresu międzywojennego zaprzęgu konnego należącego do księcia Hohenlohe-Ingelfingen wykonana została na tle wejścia reprezentacyjnego pałacu. 

Na zdjęciu w tle widoczne są schody znajdujące się w arkadowych łukach. W każdym z pięciu łuków, w grubości muru, znajdują się trzy stopnie, których stopnice wykończone byty prawdopodobnie kamieniem naturalnym, piaskowcem. Analiza porównawcza formy detalu architektonicznego istniejącego obecnie z tym widocznym na zdjęciu pozwoliła stwierdzić, iż zmianie uległy niektóre profile sztukatorskie, jak również proporcje płycin na filarach. Na tej podstawie w ramach drugiego etapu inwestycji zostanie przywrócone wejście reprezentacyjne do pałacu od strony zachodniej. Pierwotny podjazd docelowo będzie odtworzony, a przestrzenie pomiędzy łukami zostaną przeszklone. Funkcję wejścia będą pełniły trzy środkowe łuki arkadowe.

Od 1819 roku charakterystycznym akcentem panoramy Koszęcina była wieża zwieńczona empirowym hełmem wspartym na ośmiu kolumnach. W 1956 roku zwieńczenie wieży zostano rozebrane i zastąpione dachem namiotowym, czterospadowym. Powodem rozbiórki prawdopodobnie był zły stan techniczny drewnianych elementów kopuły i kolumn. Przed rozbiórką nie wykonano inwentaryzacji zwieńczenia, jak również nie zachowała się dokumentacja projektowa.

Możemy się jedynie domyślać, iż brak decyzji co do odtworzenia XIX-wiecznej formy zwieńczenia wieży podyktowany był względami politycznymi, które miały na celu zatrzeć ślady po poprzednich właścicielach. Jedynym zachowanym materiałem ikonograficznym przedstawiającym wygląd wieży sprzed przebudowy są zdjęcia z okresu międzywojennego i z pierwszych lat działalności Zespołu „Śląsk”. W 1936 roku na zlecenie ówczesnych władz województwa śląskiego Jan Bułhak otrzymał zlecenie na wykonanie fotografii najciekawszych zabytków. W ramach tego zlecenia wykonane zostało zdjęcie przedstawiające pałac od strony zachodniej – parku [2]. Fotografia wykonana została ze znacznej odległości od pałacu, dzięki czemu na zdjęciu pojawiła się kopuła wieży ponad dachem skrzydła zachodniego. 

Duża odległość spowodowała, iż kopuła widziana jest pod niewielkim kątem, co pozwala nam odtworzyć proporcje hełmu, który będzie zrekonstruowany w przyszłości, w ramach drugiego etapu inwestycji.

[1]  Zdjęcie otrzymano dzięki uprzejmości Jana Myrcika.

[2]  Obecnie szklany negatyw przechowywany jest w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Odbitka na papierze bromowym wykonana została w 2007 roku.